Get ready for a dazzling summer with our new arrivals
heroicons/outline/phone Servizio Clienti 06.92959541 heroicons/outline/truck Spedizione gratuita sopra i 29€

Istologia e anatomia microscopica dei mammiferi domestici e degli uccelli Testo - Atlante a colori per lo studio e la professione [Liebich - Piccin Editore]

ISBN/EAN
9788829920990
Editore
Piccin Editore
Formato
Brossura
Anno
2012
Edizione
1
Pagine
440

Disponibile

65,00 €
Abbiamo accettato con piacere l’offerta della casa editrice Piccin di rivedere la traduzione italiana della quinta edizione tedesca del testo Istologia e anatomia microscopica dei mammiferi domestici e degli uccelli curato da Hans-Georg Liebich. La scarsa presenza di testi italiani inerenti l’Istologia e l’Anatomia microscopica dei mammiferi domestici e degli uccelli ci ha convinti a fornire il nostro contributo. L’intento è di garantire agli studenti della laurea magistrale in Medicina Veterinaria e dei corsi triennali in Scienze e Tecnologie Animali, Scienze Agrarie, Scienze e Tecnologie Alimentari, Biotecnologie un valido strumento per lo studio della struttura della cellula, dei tessuti e degli organi ed apparati. Tutti i capitoli sono stati descritti in modo da correlare lo studio morfologico a quello funzionale per consentire l’impiego del presente testo non solo agli studenti dei diversi corsi di laurea sopra elencati, ma anche ai professionisti del settore. Il punto di forza del testo è sicuramente l’iconografia che si presenta ricca di rappresentazioni schematiche, immagini di microscopia ottica, elettronica a trasmissione e a scansione. Le immagini al microscopio ottico provengono da preparati istologici colorati con ematossilina-eosina e con colorazioni istochimiche specifiche che meglio spiegano le caratteristiche strutturali e funzionali di cellule, tessuti ed organi. Desideriamo ringraziare sia l’editore per l’invito a rivedere la traduzione del testo sia il personale della casa editrice, in particolare la traduttrice Dr.ssa Antonella Noventa, che ha collaborato con noi per il raggiungimento di un risultato finale a nostro avviso di alto livello didattico. Cristina Ballarin Prof. Aggregato di Anatomia degli Animali Domestici Dipartimento di Biomedicina Comparata e Alimentazione Università degli Studi di Padova Giuseppe Radaelli Prof. Ordinario di Anatomia degli Animali Domestici Dipartimento di Biomedicina Comparata e Alimentazione Università degli Studi di Padova

Maggiori Informazioni

Autore Liebich Hons-Georg
Editore Piccin Editore
Anno 2012
Tipologia Libro
Lingua Italiano
Indice 1 La cellula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 H.-G. Liebich Membrana cellulare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Struttura della membrana cellulare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Doppio strato lipidico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Proteine di membrana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Proteine di membrana integrali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Proteine di membrana periferiche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Polisaccaridi di membrana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Plasmalemma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Metabolismo cellulare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Meccanismi di assorbimento di sostanze . . . . . . . . . . . . . . . 4 Trasporto di membrana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Trasporto vescicolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Endocitosi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Pinocitosi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Endocitosi mediata da recettore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Fagocitosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Esocitosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Trasporto endosomiale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Metabolismo intracellulare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Matrice cellulare (citosol) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Lisosoma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Struttura dei lisosomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Perossisoma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Organuli della sintesi intracellulare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Ribosomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Struttura dei ribosomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Reticolo endoplasmatico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Reticolo endoplasmatico rugoso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Organuli per il trasporto intracellulare di materiali e per la sintesi di macromolecole. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Complesso di Golgi (o apparato di Golgi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Struttura del complesso di Golgi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Funzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 «Recycling» della biomembrana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Organuli della respirazione cellulare e produzione di energia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Mitocondri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Struttura dei mitocondri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Frequenza e distribuzione dei mitocondri . . . . . . . . . . . . . . . 17 Contrattilità e motilità cellulare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Filamenti di actina (microfilamenti) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Microtubuli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Centriolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Centro di organizzazione microtubulare (MTOC) . . . . . . . . . . . . . 20 Ciglia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Filamenti intermedi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Filamenti di cheratina (citocheratina, tonofilamenti) . . . . . . . . . . 21 Filamenti di vimentina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Neurofilamenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Lamina A e lamina B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Inclusioni esogene ed endogene della cellula 21 Inclusioni endogene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Inclusioni esogene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Nucleo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Numero, dimensioni, forma e posizione. . . . . . . . . . . . . . . 23 Involucro nucleare (nucleolemma) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Nucleoplasma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Cromatina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Eucromatina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Eterocromatina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Nucleolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Crescita e divisione cellulare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Ciclo cellulare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Interfase. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Divisione del nucleo (mitosi) e divisione del citoplasma (citochinesi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Profase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Metafase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Anafase. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Telofase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Citocinesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Endomitosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Amitosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Divisione nelle cellule germinali (meiosi) . . . . . . . . . . . . . . . 31 Meiosi I (divisione riduzionale dei cromosomi) . . . . . . . . . . . . . . . 32 Meiosi II (divisione equazionale dei cromosomi) . . . . . . . . . . . . . . 33 Morte cellulare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Strutture della superficie cellulare. . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Strutture delle superfici cellurari libere (apicali). . . . . . 34 Microvilli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Ciglia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Stereociglia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Struttura delle superfici cellulari laterali . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Contatti cellulari diretti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Contatti cellulari indiretti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Giunzione occludente (tight junction). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Giunzione aderente e desmosoma (macula aderente) . . . . . . . 36 Giunzione gap (nexus, gap junction). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Struttura delle superfici cellulari basali. . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Adesioni focali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Emidesmosomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Lamina basale (membrana basale) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Lamina lucida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Lamina basale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Lamina fibroreticolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 2 Tessuto epiteliale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 H.-G. Liebich Istogenesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Classificazione del tessuto epiteliale . . . . . . . . . . . 45 Epitelio di riv estimento (epitelio superficiale) . . . . . . . . . 45 Epiteli semplici (monostratificati) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Epitelio pavimentoso semplice (piatto) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Epitelio cubico semplice (isoprismatico) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Epitelio cilindrico semplice (batiprismatico) . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Epitelio pluriseriato (o pseudostratificato) semplice a due o più file di nuclei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Epitelio pluristratificato (o composto). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Epitelio pluristratificato cubico o cilindrico (iso- o batiprismatico). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Epitelio pavimentoso pluristratificato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Epitelio pavimentoso pluristratificato non cheratinizzato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Epitelio pavimentoso pluristratificato cheratinizzato . . . . . . . . . 49 Epitelio di transizione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Epitelio ghiandolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Ghiandole endocrine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Ghiandole esocrine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Ghiandole endoepiteliali (intraepiteliali) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Ghiandole esoepiteliali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Forma degli adenomeri (porzioni secernenti) della ghiandola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Struttura dei dotti escretori. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Modalità di secrezione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Composizione chimica del secreto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 3 Tessuto connettivo e di sostegno. 67 H.-G. Liebich Composizione del tessuto connettivo e di sostegno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Cellule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Cellule fisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Cellule libere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Matrice extracellulare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Fibre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Fibre collagene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Fibre reticolari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Fibre elastiche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Sostanza fondamentale amorfa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Tipi di tessuto connettivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Tessuto connettivo embrionale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Tessuto connettivo reticolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Tessuto connettivo linforeticolare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Tessuto connettivo emoreticolare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Tessuto adiposo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Tessuto adiposo multiloculare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Tessuto adiposo uniloculare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Tessuto connettivo fibroso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Tessuto connettivo lasso (povero di fibre) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Tessuto connettivo denso (ricco di fibre) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Tessuto connettivo irregolare (a fibre intrecciate) . . . . . . . . . . . . 79 Tessuto connettivo regolare (a fibre parallele) . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Tipi di tessuto di sostegno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Tessuto cartilagineo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Cartilagine ialina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Cartilagine elastica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Cartilagine fibrosa (cartilagine connettivale). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Tessuto osseo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Cellule del tessuto osseo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Cellule osteoprogenitrici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Osteoblasti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Cellule della superficie ossea (bone lining cells) . . . . . . . . . . . . 87 Osteociti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Osteoclasti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Matrice ossea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Componenti organici dell’osso (fibre collagene e sostanza fondamentale ricca di glicosaminoglicani) . . . 89 Componenti inorganici (sali minerali) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Tipi di tessuto osseo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Osso non lamellare, a fibre intrecciate (immaturo) . . . . . . . . . . . 90 Osso lamellare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Formazione dell’osso (osteogenesi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Ossificazione intramembranosa (ossificazione mesenchimale, osteogenesi primaria). . . . . . 93 Ossificazione condrale (osteogenesi secondaria). . . . . . . . . . . 93 4 Tessuto muscolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 H.-G. Liebich Tessuto muscolare liscio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Ultrastruttura delle cellule muscolari lisce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Innervazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Tessuto muscolare striato. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Tessuto muscolare scheletrico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Ultrastruttura delle cellule muscolari scheletriche (miociti striati scheletrici) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Sarcoplasma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Reticolo sarcoplasmatico (sistema L). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Sistema trasversale o tubulare (sistema T) . . . . . . . . . . . . . . . 101 Contrazione muscolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Tipi di fibre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Cellule satelliti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Innervazione. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Guaine del tessuto muscolare scheletrico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Microvascolarizzazione. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Tessuto muscolare cardiaco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Ultrastruttura delle cellule muscolari cardiache (cardiomiociti) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Sarcoplasma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Reticolo sarcoplasmatico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Sito di formazione dell’eccitazione e sistema di conduzione dell’eccitazione (ERLS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 5 Tessuto nervoso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 H.-G. Liebich Cellule nervose (neuroni) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Forma delle cellule nervose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Cellule nervose unipolari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Cellule nervose bipolari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Cellule nervose pseudounipolari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Cellule nervose multipolari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Struttura delle cellule nervose. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Pericario. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Prolungamenti nervosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Dendriti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Assone. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Rifornimento di energia e trasporto assonale . . . . . . . 114 Sinapsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Struttura di una sinapsi chimica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Funzione di una sinapsi chimica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Sinapsi neuromuscolari (placche motrici) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Fibre nervose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Fibre nervose mieliniche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Formazione delle guaine mieliniche. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Guaine mieliniche delle fibre nervose periferiche . . . . . . . . . 118 Guaine mieliniche delle fibre nervose centrali . . . . . . . . . . . . 118 Struttura della guaina mielinica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Fibre nervose amieliniche. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Formazione e conduzione dell’impulso nelle fibre nervose. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Nervi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Guaine del tessuto nervoso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Rigenerazione del tessuto nervoso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Cellule gliali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Cellule gliali del sistema nervoso centrale . . . . . . . . . . . . . 121 Cellule ependimali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Astrociti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Astrociti protoplasmatici. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Astrociti fibrosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Oligodendrociti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Microglia (glia di Hortega) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Cellule gliali del sistema nervoso periferico. . . . . . . . . . . 126 Cellule di Schwann. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Anficiti (cellule satelliti o capsulari) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 6 Apparato cardiovascolare e sistema vascolare linfatico. . . . . . . 127 H.-G. Liebich Apparato cardiovascolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Capillari sanguigni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Capillari continui (con endotelio continuo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Capillari fenestrati (con endotelio fenestrato) . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Capillari sinusoidi (con endotelio discontinuo) . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Vasi sanguigni maggiori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Struttura della parete. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Innervazione delle pareti vasali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Nutrimento delle pareti vasali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Arterie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Arterie elastiche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Arterie muscolari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Arteriole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Vene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Venule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Dispositivi per la regolazione della circolazione . . . . . . . . . . . . 137 Cuore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Formazione e conduzione dell’impulso nel cuore . . . . . . . . . . . . . . . 139 Sistema vascolare linfatico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Capillari linfatici. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Dotti linfatici collettori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Cuore linfatico degli uccelli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Formazioni linforeticolari murali degli uccelli . . . . . . . . 142 7 Sangue e emopoiesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 H.-G. Liebich Emopoiesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Fattori dell’emopoiesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Midollo osseo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Differenziazione delle cellule ematiche. . . . . . . . 144 Cellule staminali pluripotenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Cellule progenitrici emopoietiche unipotenti. . . . . . . . . . . 144 Eritrociti (globuli rossi). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Formazione degli eritrociti (eritropoiesi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Struttura degli eritrociti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Leucociti (globuli bianchi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Granulociti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Formazione dei granulociti (granulopoiesi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Struttura dei granulociti neutrofili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Struttura dei granulociti eosinofili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Struttura dei granulociti basofili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Agranulociti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Linfociti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Formazione dei linfociti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Struttura dei linfociti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Linfociti T (cellule T) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Linfociti B (cellule B) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Monociti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Formazione dei monociti (monopoiesi). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Struttura dei monociti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Piastrine (trombociti) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Formazione delle piastrine (trombopoiesi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Struttura delle piastrine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Coagulazione del sangue. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 8 Sistema immunitario e organi linfatici (organi linfopoietici) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 H.-G. Liebich Sistema immunitario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Principio di una reazione a catena immunocellulare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Risposta immunitaria cellulare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Linfociti T (cellule T) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Linfociti CD4+ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Linfociti CD8+ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Proteine MHC – complesso maggiore di istocompatibilità . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Proteine MHC di classe I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Proteine MHC di classe II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Proteine MHC di classe III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Cellule presentanti l’antigene. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Macrofagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Cellule dendritiche interdigitanti (IDC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Cellule dendritiche follicolari (FDC). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Linfociti B (cellule B). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Eliminazione di un antigene. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Organi linfatici (organi linfopoietici). . . . . . . . . . . 160 Timo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Corticale del timo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Midollare del timo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Differenziazione dei linfociti T . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Involuzione del timo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Midollo osseo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Tessuti e organi linfatici associati alla mucosa (MALT) . 163 Follicoli linfatici solitari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Tonsille (follicoli linfatici aggregati) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Linfonodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Vasi e seni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Milza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Struttura della milza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Parenchima splenico e vasi sanguigni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Organi linfatici degli uccelli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Linfonodi aviari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Borsa cloacale (borsa di Fabrizio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Milza aviaria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 9 Sistema endocrino. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 H.-G. Liebich Sistema ipotalamo-ipofisario. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Ipotalamo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Ipofisi (ghiandola pituitaria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Adenoipofisi (lobo anteriore). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Parte distale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Cellule cromofobe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Cellule cromofile. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Parte tuberale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Parte intermedia (lobo intermedio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Neuroipofisi (lobo posteriore) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Epifisi (ghiandola pineale) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Tiroide (ghiandola tiroidea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Struttura della tiroide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Cellule dell’epitelio follicolare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Cellule C (cellule parafollicolari) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 Paratiroide (ghiandola paratiroidea) . . . . . . . . . . 182 Surrene (ghiandola surrenale) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Corticale del surrene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Zona glomerulare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Zona fascicolata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Zona reticolare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Midollare del surrene. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Innervazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Paragangli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Isole di Langerhans. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Sistema disseminato delle cellule enteroendocrine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Ulteriori aggregati cellulari producenti ormoni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 190 10 Apparato digerente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 H.-G. Liebich Cavità orale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Labbra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Guancia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Palato. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Palato duro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Palato molle o velo palatino. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Papille linguali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Papille meccaniche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Papille gustative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Innervazione e vascolarizzazione della lingua . . . . . . . . . . . . . . 197 Denti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Smalto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Dentina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Polpa dentaria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Apparato di sostegno del dente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Cemento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Periodonzio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Osso alveolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Ghiandole della cavità orale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Struttura delle ghiandole salivari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Ghiandola parotide. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Ghiandola mandibolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Ghiandola sottolinguale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Faringe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Tratto gastrointestinale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Struttura della parete intestinale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Tonaca mucosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Tonaca sottomucosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Tonaca muscolare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Tonaca avventizia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Tonaca sierosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Esofago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Stomaco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Mucosa ghiandolare (Pars glandularis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Ghiandole cardiali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Ghiandole gastriche propriamente dette . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Istmo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Colletto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Corpo e fondo ghiandolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Ghiandole piloriche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Muco gastrico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Succo gastrico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Regolazione della secrezione del succo gastrico . . . . . . . . . 217 Prestomaci dei ruminanti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Reticolo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Rumine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Omaso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Veli-abomasici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Stomaco degli uccelli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Stomaco ghiandolare (proventricolo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Stomaco muscolare (ventriglio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Tonaca mucosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Tonaca sottomucosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Tonaca muscolare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Intestino tenue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Tonaca mucosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Epitelio della mucosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Enterociti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Cellule caliciformi mucipare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Cellule endocrine. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Cellule di Paneth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Lamina propria della mucosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Lamina muscolare della mucosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Meccanismi specifici e aspecifici di protezione della mucosa intestinale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Tonaca sottomucosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Tonaca muscolare e tonaca sierosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Caratteristiche distintive dei singoli tratti dell’intestino tenue. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Duodeno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Digiuno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Ileo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Intestino crasso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Tonaca mucosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Tonaca sottomucosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Tonaca muscolare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Caratteristiche distintive dei singoli tratti dell’intestino crasso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Cieco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Colon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Retto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Canale anale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Intestino degli uccelli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Cloaca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Ghiandole annesse all’intestino . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Fegato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Struttura del fegato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Sistema vascolare del fegato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Lobulo epatico, lobulo portale, acino epatico. . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Sinusoide epatico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Parete dei capillari sinusoidi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Cellule di Von-Kupffer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Spazio di Disse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 Cellule di Ito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 Cellule epatiche. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 Vie biliari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Cistifellea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Pancreas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 11 Apparato respiratorio. . . . . . . . . . . . . . . . . 251 H.-G. Liebich e G. Zengerling Sistema di conduzione dell’aria. . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Struttura parietale comune del sistema di conduzione dell’aria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Struttura parietale specializzata del sistema di conduzione dell’aria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Cavità nasali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Regione respiratoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Regione olfattiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Seni paranasali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Organo vomeronasale (organo di Jakobson) . . . . . . . 257 Faringe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Laringe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Epiglottide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Trachea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Polmone. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Bronchi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Bronchioli (veri e terminali) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Sistema respiratorio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Bronchioli respiratori. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Dotti alveolari e sacculi alveolari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Alveoli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Barriera emato-aerea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Sistema bronchiale e scambio gassoso degli uccelli. . . 267 Sacchi aeriferi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 12 Apparato urinario. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 H.-G. Liebich e J. Maierl Reni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Struttura macroscopica dei reni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Vascolarizzazione e innervazione. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Vasi sanguigni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Vasi linfatici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 Nervi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 Struttura microscopica dell’apparato urinario . . . . . . . 274 Microstruttura dei corpuscoli renali e ultrafiltrazione . . 277 Glomerulo capillare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Cellule endoteliali delle pareti dei capillari . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Membrana basale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Capsula di Bowman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Foglietto viscerale con podociti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Foglietto viscerale e spazio capsulare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Mesangio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Apparato di filtrazione glomerulare (barriera emato-urinaria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Microstruttura del nefrone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Tubulo contorto prossimale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Tubulo retto prossimale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 Ansa di Henle (segmento sottile) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 Tubulo retto distale e tubulo contorto distale . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Microstruttura del sistema dei dotti collettori. . . . . . . . 285 Apparato iuxtaglomerulare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Macula densa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Cellule iuxtaglomerulari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Cellule mesangiali extraglomerulari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Interstizio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Vie urinifere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Pelvi renale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Uretere. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Vescica urinaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Uretra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Uretra femminile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Uretra maschile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 13 Apparato genitale maschile. . . . . . . 291 H.-G. Liebich Testicolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Stroma testicolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Tessuto connettivo interstiziale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 Cellule interstiziali di Leydig. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 Parenchima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Tubuli seminiferi contorti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Cellule germinali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Spermatogenesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Spermatocitogenesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Spermiogenesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Fasi cicliche della spermatogenesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 Cellule di Sertoli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Funzioni delle cellule di Sertoli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Tubuli seminiferi retti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Rete testis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Condottini efferenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Testicolo degli uccelli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Epididimo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Dotto dell’epididimo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Plesso pampiniforme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Epididimo degli uccelli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Dotto deferente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Dotto deferente degli uccelli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Ghiandole genitali accessorie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Parte ghiandolare del dotto deferente . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Ghiandola vescicolare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Prostata (ghiandola prostatica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Ghiandola bulbouretrale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 Uretra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 Pene. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Prepuzio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Fallo degli uccelli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Organi accessori del fallo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 14 Apparato genitale femminile. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 H.-G. Liebich e S.Kölle Ovaio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Struttura dell’ovaio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Corticale (zona parenchimatosa). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Follicolo ovarico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Follicolo primordiale e primario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Follicolo secondario. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Follicolo terziario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Follicolo di Graaf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Atresia follicolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Ovulazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Corpo luteo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Formazione del corpo luteo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Regressione del corpo luteo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Midollare (zona vascolare). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Ovaio degli uccelli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Oogenesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Tuba uterina (salpinge). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Parete della tuba uterina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Tonaca mucosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Tonaca muscolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 Tonaca sierosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 Utero. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 Parete dell’utero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Endometrio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Miometrio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Perimetrio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Cervice uterina (collo dell’utero) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Vagina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Parete della vagina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Tonaca mucosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Tonaca muscolare. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Tonaca sierosa e tonaca avventizia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Vulva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Ciclo estrale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Ciclo ovarico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Influsso degli ormoni sulle ovaie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Ciclo uterino. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Ovidotto degli uccelli e organi per la formazione del guscio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Ovidotto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Parete dell’ovidotto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Infundibolo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Magnum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Istmo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 Utero. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 Vagina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 15 Apparato tegumentario. . . . . . . . . . . . . . 341 H.-G. Liebich, S. Reese e K.-D. Budras Struttura della cute. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 Cute come organo di protezione. . . . . . . . . . . . . . . . . 342 Epidermide. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 Cheratinizzazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 Corneificazione. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 Derma (corion) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 Strato papillare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 Strato reticolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 Sottocute (ipoderma) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 Ghiandole cutanee. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348 Ghiandole sudoripare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348 Ghiandole sebacee. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348 Pigmentazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 La cute come organo della termoregolazione. . . 349 Sistema vascolare della cute. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 Peli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Struttura del pelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Struttura delle guaine della radice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Guaine epiteliali della radice (follicolo pilifero epiteliale) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Guaina connettivale della radice (follicolo pilifero connettivale) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 Tipi di peli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 Pelo tattile (vibrissa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Cute come organo di senso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Cute come interfaccia immunitaria. . . . . . . . . . . . . . 353 Modificazioni della cute . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Mammella (ghiandola mammaria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Struttura della mammella in lattazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Adenomeri alveolari (alveoli) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Dotti galattofori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Seno lattifero. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Interstizio della mammella in lattazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Struttura della mammella a riposo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Regolazione ormonale della mammella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Struttura del capezzolo (Papilla mammaria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356 Organi digitali e corno dei ruminanti . . . . . . . . . . . . . . . . . 356 Zoccolo (ungula). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 Unghione (ungula) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 Unghia e artiglio (unguicula). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 Corno dei ruminanti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Cute degli uccelli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Zone del corpo senza piumaggio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Ghiandole cutanee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Zone del corpo ricoperte da penne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 Penne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 Struttura delle penne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 16 Organi di senso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365 H.-G. Liebich Recettori della sensibilità superficiale. . . . . . . . . . . . 367 Terminazioni nervose libere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367 Corpuscoli terminali semplici (non stratificati) . . . . . . . . 367 Corpuscoli terminali stratificati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367 Recettori della sensibilità profonda. . . . . . . . . . . . . . 367 Organi tendinei di Golgi (organi muscolo-tendinei, fusi tendinei). . . . . . . . . . . . . . . 367 Fusi neuromuscolari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367 Recettori della sensibilità viscerale. . . . . . . . . . . . . . . 369 Organo del gusto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 Struttura del calice gustativo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 Organo dell’olfatto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370 Organo della vista. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Bulbo oculare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Tonaca esterna (tonaca fibrosa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Sclera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Cornea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 Tonaca intermedia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Questo libro è anche in: